Άρθρο: Αναπηρία, Εξιδανίκευση της Κανονικότητας και που βρισκόμαστε;

Γράφει ο Παπακωνσταντίνου Πάνος, το συγκεκριμένο άρθρο δημιουργήθηκε στα πλαίσια των δράσεων του 1ου Ειδικού Νηπιαγωγείου Λάρισας

Για ακόμη μια χρονιά καταφθάνει η ημερομηνία 3 Δεκεμβρίου - Παγκόσμια Ημέρα Ατόμων με Αναπηρία με εμένα να βρίσκομαι στο πληκτρολόγιο του λάπτοπ μου ακολουθώντας τη γραμμή “κάνε ή γράψε κάτι για την αναπηρία”. Για την ιστορία είμαι ένας εργοθεραπευτής, μη ανάπηρος, ωστόσο, ζω μέσα σε ένα σύστημα που μου παρέχει το προνόμιο να μοιράζομαι πληροφορίες εκ μέρους των ατόμων με αναπηρία. Αναρωτιέμαι λοιπόν, γιατί έχω τέτοια δύναμη; 

1. Στη συνέχεια του κειμένου θα σταματήσω να χρησιμοποιώ την ορολογία που προτάσσει το άτομο “άτομο με αναπηρία” και θα ακολουθήσω τον όρο “ανάπηρο άτομο”, όπως προέκυψε από τα αναπηρικά κινήματα, σηματοδοτώντας τη συλλογική αναπηρική ταυτότητα.
2. Ας ξεκινήσουμε:

 Τι είναι η αναπηρία; 

Σύμφωνα με το ιατρικό μοντέλο κατανόησης της αναπηρίας, η αναπηρία αποτελεί μια κατάσταση υγείας η οποία χρήζει εκτίμησης από ιατρικό προσωπικό. Η αναπηρία αποτελεί ένα πρόβλημα του ίδιου του ατόμου το οποίο χρήζει “διόρθωσης” ή/και “θεραπείας”. Όπως καταλαβαίνεις το συγκεκριμένο μοντέλο αποτελεί μια επι μακρόν επικρατούσα δημόσια αντίληψη για την αναπηρία στους τομείς της υγειονομικής περίθαλψης και εκπαίδευσης, ενοχοποιώντας την αναπηρία ενός ατόμου ως τη βασική αιτία μη συμμετοχής των ανάπηρων ατόμων στην καθημερινότητα. 

Σε αντίθετο άξονα κινείται το κοινωνικό μοντέλο κατανόησης της αναπηρίας, το οποίο αναπτύχθηκε από ένα ακτιβιστικό κίνημα ανάπηρων ατόμων, υποδηλώνοντας οτι αν οι κοινωνίες είχαν συσταθεί και κατασκευαστεί με τρόπο προσβάσιμο, τα άτομα δεν θα περιορίζονταν από την πλήρη συμμετοχή στον κόσμο γύρω τους. Η αναπηρία, επομένως, σύμφωνα με αυτό το μοντέλο περιλαμβάνει όλους τους περιορισμούς που επιβάλλονται στα ανάπηρα άτομα, από τις ατομικές προκαταλήψεις μέχρι τις θεσμικές διακρίσεις, από τα μη προσβάσιμα δημόσια κτίρια, μέχρι τη διαχωριστική εκπαίδευση και τα εμπόδια στους χώρους εργασίας. 

Η συγκεκριμένη προσέγγιση αλλάζει λοιπόν τον τρόπο με τον οποίο συνήθως αντιλαμβανόμαστε την αναπηρία, καθώς επιρρίπτει το βάρος της ευθύνης στην κοινωνία και όχι στο άτομο. 

Πάρε για παράδειγμα έναν χρήστη αναπηρικού αμαξιδίου που προσπαθεί να έχει πρόσβαση στην είσοδο ενός κτιρίου που διαθέτει σκάλες, άλλα όχι ράμπα. Σύμφωνα με το ιατρικό μοντέλο, η δυσκολία του ατόμου να εισέλθει στο κτίριο οφείλεται στο ίδιο και όχι στο γεγονός οτι η είσοδος του κτιρίου απλά δεν διαθέτει ... ράμπα. Στην ουσία, το ιατρικό μοντέλο ρίχνει το βάρος της αναπηρίας στο άτομο, εστιάζοντας στο τι “φταίει” με το ίδιο το άτομο (ιατρικό μοντέλο κατανόησης της αναπηρίας) και όχι στο τι φταίει με την δεδομένη κατάσταση, το πλαίσιο ή το περιβάλλον (κοινωνικό μοντέλο κατανόησης της αναπηρίας). 

Τι είναι η εξιδανίκευση της κανονικότητας (ableism); 

Μέσα από τον συγκεκριμένο όρο πάμε βαθύτερα και σε προτρέπω να παρακολουθήσεις το έργο της “Κίνησης Χειραφέτησης Αναπήρων: Μηδενική Ανοχή”. Η εξιδανίκευση της κανονικότητας λοιπόν αναφέρεται σε έναν τύπο διάκρισης και κοινωνικής προκατάληψης σε βάρος των ανάπηρων ατόμων. Χαρακτηρίζει τα ανάπηρα άτομα με βάση τις σωματικές, ψυχικές ή νοητικές διαφορές τους αντιμετωπίζοντάς τα σαν κατώτερα από τα μη ανάπηρα. 

Όπως συμβαίνει και με άλλες μορφές καταπίεσης και περιθωριοποίησης, δεν γνωρίζουμε πάντα οτι σκεφτόμαστε ή συμπεριφερόμαστε με έναν τρόπο που χαρακτηρίζεται ως εξιδανίκευση της κανονικότητας. Αυτό οφείλεται στο γεγονός οτι τη μαθαίνουμε από άλλα άτομα συνειδητά ή ασυνείδητα. 

Η εξιδανίκευση της κανονικότητας εκδηλώνεται με ποικίλους τρόπους μεταξύ των οποίων: 

Θεσμικό επίπεδο: Παραδείγματα ενίσχυσης της συγκεκριμένης πεποίθησης είναι όταν η εκπαίδευση των ανάπηρων ατόμων γίνεται σε διαχωριστικές δομές ή όταν η εκπαίδευση τους γίνεται στα γενικά σχολεία αλλά δίχως την κάλυψη των απαραίτητων δομικών αλλαγών. 

Διαπροσωπικό / Κοινωνικο-πολιτισμικό επίπεδο: Πρόκειται για την εξιδανίκευση της κανονικότητας που λαμβάνει χώρα στις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις και σχέσεις. Για παράδειγμα, ένας γονέας ενός ανάπηρου παιδιού μπορεί να προσπαθήσει να θεραπεύσει την αναπηρία, αντί να την αποδεχτεί καθώς με αυτόν τρόπο έχει εκπαιδευτεί από ένα σύστημα το οποίο δεν του παρέχει εναλλακτικές επιλογές και γνώσεις. Άλλη μια συνιστώσα είναι η καθημερινή χρήση προσβλητικών λέξεων και φράσεων, όπως “καθυστερημένος”, “μογγολάκι”, “κουτσός” αλλά και ευφημισμών όπως “άτομο με ειδικές δεξιότητες ή ανάγκες” και “άτομο με ιδιαιτερότητες”. 

Ατομικό επίπεδο: Η εξιδανίκευση της κανονικότητας λαμβάνει χώρα όταν ένα άτομο συνειδητά ή ασυνείδητα πιστεύει στα επιβλαβή μηνύματα που ακούει για την αναπηρία και τα εφαρμόζει σαν δικά του. Για παράδειγμα: 

• Η πεποίθηση οτι τα ανάπηρα άτομα είναι αντικείμενα ελέους και οίκτου.
• Η πεποίθηση οτι τα ανάπηρα άτομα είναι αντικείμενα έμπνευσης για τα μη ανάπηρα άτομα.
• Η πεποίθηση οτι οι “ειδικοί θεραπευτές ή παιδαγωγοί” πρέπει να έχουν τρομερά μεγάλο απόθεμα ενσυναίσθησης, ψυχικής δύναμης και αντοχής σε σχέση με άλλους επαγγελματίες του εκπαιδευτικού συστήματος.

 Τι να την κάνω λοιπόν όλη αυτήν την πληροφορία; 

Το να αντιστέκεσαι στην εξιδανίκευση της κανονικότητας σημαίνει να εργάζεσαι ενεργά για την κατάργηση της. Ξεκινά με την αναγνώριση της ύπαρξής της και ότι οι μη ανάπηροι επωφελούνται από αυτό το σύστημα. Αυτό είναι γνωστό και ως προνόμιο. 

Τα μη ανάπηρα άτομα δεν χρειάζεται να σκέφτονται για την προσβασιμότητα ή να ανησυχούν ότι θα αντιμετωπίσουν διακρίσεις με βάση την εξιδανίκευση της κανονικότητας. Μήπως λοιπόν είναι η στιγμή να αντιστρέψουμε αυτό το προνόμιο ακολουθώντας ορισμένες πρακτικές; Για παράδειγμα: 

• Να φροντίσουμε για την ενημέρωσή μας στα ζητήματα της αναπηρίας και να λάβουμε γνώση πέραν αυτής που προσφέρει το ιατρικό μοντέλο κατανόησης της αναπηρίας.
• Να μάθουμε περισσότερα για το φαινόμενο της εξιδανίκευσης της αναπηρίας, των στερεοτύπων γύρω από την αναπηρία και της ιστορίας του ακτιβισμού για τα δικαιώματα της αναπηρίας
• Να προβούμε σε ενεργητική ακρόαση των ανάπηρων ατόμων που μοιράζονται τις εμπειρίες τους
• Να παρέχουμε βήμα στα ανάπηρα άτομα, μη μιλώντας εκ μέρους τους
• Να υποστηρίζουμε τις έννοιες της προσβασιμότητας και της συμμετοχικότητας

Αντί επιλόγου 

Το περιβάλλον μου με διαμορφώνει καθημερινά. Στη συγκεκριμένη θεματική δε θα ήμουν ο ίδιος χωρίς την επαφή μου με τον συνάδελφο που αναφέρεται στην ενδεικτική βιβλιογραφία, καθώς και με την αλληλεπίδρασή μου με ανάπηρα άτομα και φροντιστές/στριες αυτών. 

Ενδεικτική Βιβλιογραφία 

Μπαρμπαγιάννης, Π. (2023). Η δύναμη των λέξεων περί αναπηρίας στην ειδική αγωγή και εκπαίδευση. Culture - Journal of Culture in Tourism, Αrt and Education - ISSN 2732-8511 – Vol. 3 (2023) Issue 1 

Καραγιάννη, Γ. & Κουτσοκλένης, Α. (2023). Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης. Εκδόσεις ΚΑΛΛΙΠΟΣ. 

Κίνηση Χειραφέτησης Αναπήρων: Μηδενική Ανοχή”